Over Oegandees Engels, Engels Luganda en andere zaken

De bindende taal in Oeganda is het Engels. Niet dadelijk het (Britse of Amerikaanse) Engels dat wij zo gewoon zijn te horen, eerder een Afrikaanse/Oegandese variant. Wat niet betekent dat de mensen niet goed Engels spreken, integendeel. Zeker degenen die gestudeerd hebben, bezitten het Engels alsof het hun moedertaal is. Niet zo verwonderlijk als je bedenkt dat vele scholen in het Engels onderrichten, waarbij de mensen dus wel hun eigen taal kunnen spreken maar niet schrijven.

Maar de uitspraak, dat was dus wel even wennen. Net als de Chinezen blijken ook sommige Oegandezen de (Engelse) 'r' en de 'l' inwisselbaar te vinden. Een radio wordt een leediyo; en zo duurde het een tijdje eer ik doorhad dat de blocker op een uithangbord voor een stuk land en een huis dus eigenlijk een broker was. Klein verschil in betekenis :)

De 'r' wordt vaak ook gewoon niet uitgesproken, met als gevolg dat mensen niet meer weten of, en indien wel, waar juist de 'r' geschreven moet worden. Op weg naar huis in Makindye Road zijn er naast de supermarkets (kleine winkeltjes die levensmiddelen verkopen) o.a. ook een supermaket en een supermakert.

Ikzelf had me nochtans voorgenomen om Luganda (de lokale taal in centraal Oeganda) te leren. Een van de eerste stappen daartoe was een boekje te kopen met de titel 'Luganda Phrases and Idioms – English-Luganda for Everyday Use'. Onderaan het boekje de trotse mededeling 'First published in 1904'. Dat laatste wordt al op de derde pagina een ietsje pijnlijk duidelijk bij de 'Phrases for New Arrivals'. De eerste zin die nieuw aangekomenen volgens het boekje nodig hebben is namelijk Njagala omulenzi oftewel I want a boy. Vervolgens komt Njagala okukuweereza, I want to serve you, gevolgd door Mukamawo yani – Who is your chief, en Osobola okusoma?, Luganda voor Can you read?. IK krijg daarbij het gevoel dat de Europeanen het niet zo hoog ophadden met die arme, onogeletterde Oegandeesjes... Ook verderop in het boek komen nog hilarische zinnen voor: You are a humbug. Get up and catch hold of this. en Who carries the bed? onder de sectie 'Travelling by land'; of I want the eggs out of that nest en For each insect you bring me I shall give you a hundred cowries shells bij 'Sportsmen and Naturalists'. Overbodig te zeggen dat het boek volstaat met al te zotte wensen en vooral heel erg veel bevelen, niet dadelijk de 'Everyday Use' die ik voor ogen had ;)

Ondertussen doe ik al meer dan 3 maanden verwoede pogingen (onder de vorm van zo goed als privéles => we zijn met z'n drietjes in de klas) om ten minste wat basiskennis van het Luganda onder de knie te krijgen. De inspanningen lijken na al die tijd nog steeds behoorlijk vruchteloos, maar misschien bewijzen ze in de toekomst nog hun waarde?! Luganda is GEEN gemakkelijke taal, in tegenstelling tot wat vele van mijn Oegandese collega's, vrienden of kennissen beweren!

Zo zijn er 10 (!) verschillende klassen van zelfstandige naamwoorden waaraan niet alleen de adjectieven of de persoonlijke/bezittelijke voornaamwoorden zich aan aanpassen, maar ook de werkwoorden. En zo is er naast een near ook een far past tense; idem voor de future tense. En het hoeft geen uitleg dat woorden die niet van het Engels zijn afgeleid, totaal verschillend zijn van elke ander taal die ik al geleerd heb. Oktober is bijvoorbeeld mukulukusabitungotungo :)

Andere woorden zijn gelukkig íetsje gemakkelijker te onthouden: kabina is je achterste, agenda is Luganda voor 'hij gaat', pikipiki is – blijkbaar net als in Swahili – een motorbike, een kikker blijkt in Luganda een kikere te zijn, ali en baba betekenen respectievelijk 'hij is' en 'zij zijn gewoonlijk',...

Het Luganda kent vele leenwoorden. Er zijn natuurlijk de woorden die nog niet bestonden, en dus gewoon van het Engels zijn overgenomen, maar anderzijds kan je – aangezien iedereen in de stad wel op zijn minst een goed mondje Engels spreekt – ook eender welk woord in het Engels ertussen gooien. Een beetje op zijn Jommekes (die Spaans spreekt door aan het einde van elk woord -os toe te voegen) door overal -i aan te plakken. Als je wil dat de taxi stopt bijvoorbeeld, kan je – naar stage in het Engels – heel hard stagi (spreek uit steedzjie) roepen. Het officiële Luganda woord voor frigo (Eng. fridge) is efiridgi en primary (zoals in primary school bv.) wordt – de bovenstaande 'r'/'l'-regels in acht genomen – pulayimale. Merk hierbij op dat in het Luganda 2 medeklinkers doorgaans gescheiden worden door een klinker, hoewel de uitspraak op zich niet zo echt gek verschilt van het Engels.

Gelukkig dat de Oegandezen, ondanks hun algemene onbegrip waaróm ik in hemelsnaam Luganda wil leren, het wel erg appreciëren dát ik de moeite doe!

© Ruth - Lokale Engelse en Luganda kranten